Dù tự ái dân tộc có nở lớn đến thế nào đi chăng nữa, tôi cũng chẳng
thể nói đũa là thứ quốc hồn quốc túy của đất nước ta. Chung quanh
chúng ta, người Hoa, người Nhật, người Cao Ly... cũng dùng đũa. Nhưng
đi vào nếp sống văn hóa của dân Việt Nam thì đũa có lẽ là một vị khách
quý. Vơ đũa cả nắm. Đũa mốc đòi chòi mâm son. Những câu tục ngữ đã
nâng cấp cho đôi đũa lên hàng ẩn dụ tinh thần. Tôi vừa nhặt được trong
cuốn tiểu thuyết Phố của nhà văn Chu Lai một từ Hà Nội: Bánh mì đũa
cả.
Đời sống tình cảm của người dân Việt trong ca dao cũng dính vào đôi
đũa khá nhiều.
Tôi đã bảo mẹ rằng đừng
Mẹ hấm mẹ hứ mẹ bưng ngay vào
Bây giờ chồng thấp vợ cao
Như đôi đũa lệch so sao cho vừa.
Đũa lệch thì nản chết. Nó gợi lên một sự so le thảm thương. Lệch nhau
cũng hình dung bằng đôi đũa, bằng nhau khít khao cũng đũa một đôi.
Đôi ta như đũa trong kho
Không tề, không tiện, không so cũng bằng.
Đũa mốc không được nằm trên mâm son. Trèo cao quá coi không được mắt.
Phải ngang hàng với nhau, xứng hợp với nhau, con mắt mới vừa.
Đôi ta là bạn thong dong
Như đôi đũa ngọc nằm trên mâm vàng
Bởi chưng thày mẹ nói ngang
Cho nên đũa ngọc, mâm vàng xa nhau.
Vui cũng đũa, buồn cũng đũa, trách móc cũng đũa. Đũa dính vào cái
ăn nên đũa cũng nằm dềnh dang trong đầu. Cứ nghĩ tới đôi tới cặp,
người Việt chúng ta nghĩ ngay đến đũa. Nghĩ tới nữa, bàn tay cầm đũa
còn mách bảo tính tình, tư cách của người cầm đũa. Có những ngón tay
khéo léo tháp vào đôi đũa như ngàn đời ăn ý với nhau đẹp thùy mị như
một bức tranh, có những ngón tay xuôi nhịp nhàng theo đũa chân thật
như canh với cà. Nhưng cũng có những ngón tay cứng cáp dằn vặt như
đanh đá hành hạ đôi đũa, có những ngón tay vụng về e dè xoay xoay
lưỡng lự như ngượng nghịu với đũa. Và nhà thơ Nguyễn Tất Nhiên đã
vẽ ra đôi tay bối rối tập tành biết yêu như tập tành cầm đũa.
tình mới lớn, phải không em, rất mỏng?
cách tập tành nào cũng dễ hư hao
thuở đầu đời cầm đũa thấp cao
và nâng chén, dĩ nhiên, đổ vỡ
Chúng ta sinh ra hình như đã biết cầm đũa. Không biết thì... đói.
Chúng ta cầm đũa tự nhiên, như thở. Nhưng, trong tiệm ăn, thấy tây
đầm cầm đũa hẩy hẩy thức ăn lên miệng mới biết cầm đũa chẳng phải
là chuyện dễ. Huống chi cầm đũa cho đẹp, cho quý phái, cho ra dòng
ra giống. Nhưng cái lọng cọng của đôi đũa trong những bàn tay chuối
mắn của tây đầm cộng với những đôi mắt xanh ánh lên nét hào hứng như
đang tham dự vào một trò chơi thích thú thấy cũng có nét dễ thương.
Cái dễ thương mà chúng ta cảm thấy một cách kẻ cả, như một đấu thủ
thuộc hạng chuyên nghiệp nhìn xuống một đấu thủ mới tập tễnh ra lò.
Nó như một thứ... tự hào dân tộc!
Không biết có phải vì vụng về trong việc điều khiển đôi đũa nhiều
thách đố hay không mà mới đây các nhà khoa học Mỹ thuộc trường Y Khoa
của Đại Học Boston đã làm một cuộc nghiên cứu để... kết tội đôi đũa.
Cuộc nghiên cứu được thực hiện ở Bắc Kinh, thủ đô của Trung Quốc.
Họ đã phỏng vấn 2507 cư dân 60 tuổi, được lựa chọn một cách tình cờ.
Họ hỏi những người này về thói quen cầm đũa tay trái hay tay phải,
nghiên cứu cách họ cầm đũa và chụp quang tuyến X xương ngón tay. Họ
đi đến kết luận là chứng viêm khớp xương xảy ra nhiều hơn ở những
bàn tay cầm đũa, đặc biệt là ngón cái và các đốt xương thứ nhì và
thứ ba của ngón trỏ và ngón giữa. Trưởng đoàn nghiên cứu, bác sĩ David
Hunter, đã ghi trong bản báo cáo: “Cuộc nghiên cứu này đưa ra giả
thuyết là những đôi đũa có thể giữ một vai trò trong việc phát triển
của chứng viêm khớp xương tay”.
Đụng tới đôi đũa, mệt lắm! Kết luận của bản nghiên cứu vừa được công
bố, dân Bắc kinh nhẩy lên liền. Cô hầu bàn Niu của một tiệm ăn ở Bắc
Kinh lắc đầu. Viêm khớp xương? Do đũa? Làm gì có chuyện đó!... Đũa
làm cho bàn tay mạnh hơn và làm săn chắc các bắp thịt thì có! Bác
sĩ Cao Li, một y sĩ chuyên về xương của bệnh viện Xuanwu, một nơi
chữa trị vừa bằng phương pháp cổ truyền vừa bằng y học Tây Phương,
cũng giận dữ không kém. Vớ vẩn! Tôi đã làm việc ở đây nhiều năm và
chưa hề thấy một ca viêm khớp xương nào liên hệ đến việc cầm đũa!
Yang Joanping, người suốt đời chưa bao giờ dùng nĩa, đã gay gắt. Tôi
đi bằng chân từ bé đến giờ. Vậy có phải vì thế mà chân tôi bị viêm
khớp xương hay sao? Tôi nhai bằng miệng từ thuở cha sinh mẹ đẻ tới
giờ. Như vậy phải chăng miệng tôi bị viêm khớp xương? Tay tôi ấy à,
chẳng sao cả!
Đối với dân chúng Bắc Kinh, không có vấn đề viêm khớp xương vì tay
cầm đũa, nhưng đũa quả có vấn đề từ khi bệnh SARS bột phát và hoành
hành mạnh mẽ tại Trung Quốc. Đó là vấn đề vệ sinh công cộng trong
khi dùng đũa.
Trong một cuốn Chỉ Nam về bệnh SARS của Bệnh Viện Gia Đình Đoàn Kết
đã khuyên như sau: “Không nên dùng đũa gắp thức ăn trong đĩa đựng
thức ăn chung. Hãy dùng muỗng để múc thức ăn vào chén cá nhân.”
Đụng đũa vào đĩa thức ăn chung trên bàn quả có vấn đề về vệ sinh.
Nước miếng của người này dính qua người kia có thể dễ dàng truyền
bệnh, nhất là những bệnh truyền nhiễm. Ở Việt Nam, có một thời, người
ta đã hô hào cho việc dùng đũa hai đầu. Một đầu và thức ăn vào miệng,
một đầu gắp thức ăn từ đĩa chung trên bàn vào chén cá nhân. Lối “múa
đũa” như vậy tuy có công hiệu ngăn ngừa lan lây bệnh tật nhưng khá
bất tiện và dễ quên lộn. Vì vậy, lối dùng đũa cải cách này đã bị mai
một đi.
Ăn cơm chung mâm trong gia đình với nhau, dùng đũa vọc vào những đĩa
xào, những tô canh, những chén nước mắm xem ra dễ chấp nhận vì những
thành viên trong gia đình với nhau, cùng chung một huyết thống, lại
biết rõ sức khỏe của nhau. Nhưng chung đụng một mâm với những người
lạ, việc chọc đũa vào đĩa thức ăn chung dễ gây ra... lợm giọng! Tôi
có một kinh nghiệm không dễ chịu mấy khi tham dự vào một tua du lịch
tại Việt Nam cách đây hai năm. Ăn chung bàn với vợ chồng tôi là một
cặp vợ chồng già nói chuyện rất thật thà và hiền hậu. Ông chồng là
người ăn uống vô cùng nhanh nhẹn. Đôi đũa trên tay ông chạy qua lại
như những đường quyền đẹp mắt. Chỉ loáng một cái, tô canh đã đục ngầu,
chén nước mắm đã lềnh bềnh những hạt cơm, đĩa cá đã lấm tấm trắng
xóa. Vợ chồng tôi ăn xong chén cơm không nhạt nhẽo rồi xin phép đứng
dậy. Dĩ nhiên với cái bụng còn lép kẹp. Phải lựa chữ lựa lời nói một
câu chuyện khó nói với anh hướng dẫn viên, bữa cơm kế, chúng tôi mới
được chuyển qua bàn khác và mỗi người một chén nước chấm riêng!
Đũa trong bàn ăn, chuyện thường. Đũa đi lạc ra ngoài bàn ăn mới gây
ra những chuyện dở khóc dở cười. Nhà văn Thế Uyên, trong cuốn Những
Người Đã Qua II, đã kể về một cách dùng đũa khá bất ngờ. Tác giả đã
ghi lại nguyên văn như sau, nơi trang 35, chuyện nghe được tại đàm
trường của nhà văn Nguyễn Đức Quỳnh tại Saigon. Trong một buổi khác,
đề tài xoay về vần đề Khổng Giáo trách nhiệm đến mức độ nào trong
việc áp đặt một thứ thanh giáo lên văn hóa truyền thống vốn quân bình
về love&sex của dân lạc Việt, NĐQ đã kể lại chuyện một hủ nho
bạn của ông bố ông đã coi việc giao hợp giữa vợ chồng chỉ hoàn toàn
thuần túy có ý nghĩa truyền chủng, tránh cảnh “bất hiếu hữu tam vô
hậu vi đại”. Ông này, đến ngày lành tháng tốt, lựa một đôi đũa tre
mới tinh đặt trên một bát nước mưa đặt trên bàn thờ tổ tiên, ông khấn
vái xong là đuổi tất cả mọi người trong nhà già trẻ lớn bé ra ngoài
đồng hết, xong xuôi ông mới gọi bà vợ vô buồng. Vì cho dương vật là
dơ dáy tội lỗi nên ông dùng đôi đũa tre đã cúng trước gia tiên ấy
để gắp và hướng dẫn cái đó của ông nhập cung... NĐQ kể đến đây thì
“quần hào” ồn ào không tin nhưng NĐQ khẳng định là chuyện có thật
vì chính ông đã chứng kiến cảnh bà vợ thẹn đỏ mặt tía tai mỗi khi
ông chồng bưng chén nước mưa trên gác đôi đũa tre đặt lên bàn thờ...
Đũa mà đến thế thời thôi!
01/2004